Cuộc chiến Ukraina làm biến đổi cục diện thế giới như thế nào?

Theo nhiều nhà quan sát, cuộc chiến Nga – Ukraina đã và đang ‘‘thay đổi cục diện địa chính trị toàn cầu’’. Hãng tin Pháp AFP có bài tổng hợp đáng chú ý về chủ đề này. Bài viết được đăng tải trên trang France 24 ngày 14/02/2023 nhấn mạnh đến cuộc chiến tranh tại châu Âu đã một mặt làm gia tăng xung đột tại nhiều nơi, mặt khác ‘‘củng cố thế đối đầu giữa hai khối lớn’’, một bên với trung tâm là Hoa Kỳ, bên kia là Trung Quốc.

Đẩy nhanh thế giới đến thế lưỡng cực Mỹ - Trung

Hồi tháng 12/2022, lãnh đạo ngoại giao Liên Âu Joseph Borrell thừa nhận thế giới đang bước vào cục diện ‘‘đa cực trong hỗn loạn’’, nơi ‘‘mọi thứ đều có thể trở thành vũ khí’’, từ năng lượng, dữ liệu, cho đến cơ sở hạ tầng, di dân,.. Tất cả đều có thể biến thành vấn đề ‘‘địa chính trị’’, hay nói cách khác sự cạnh tranh, đối đầu giữa các khối, các nhóm, các liên minh.

Gần như tất cả các khu vực trên thế giới, từ Trung Á, vùng Kavkaz, bán đảo Balkan ở châu Âu, châu Phi, vùng Ấn Độ - Thái Bình Dương, vốn đã là các địa bàn đọ sức, tranh giành ảnh hưởng giữa Trung Quốc, Liên Âu, Hoa Kỳ, Nga, Thổ Nhĩ Kỳ (trên các phương diện đầu tư cho cơ sở hạ tầng, thỏa thuận thương mại, quân sự, hay ngoại giao). Cuộc xâm lăng Ukraina của Nga làm lung lay thế cân bằng vốn đã mong manh nói trên của các quan hệ quốc tế, và đặc biệt làm suy yếu vị thế của Nga tại khu vực ảnh hưởng truyền thống tại các nước cộng hòa Liên Xô cũ ở Trung Á, mang lại cho cường quốc khu vực Thổ Nhĩ Kỳ một vị thế quan trọng hơn. 

Tuy nhiên, đối với một số chuyên gia, tình trạng ‘‘tái phối trí trong hỗn loạn’’ hiện nay chỉ mang tính chất quá độ, cuộc chiến tại Ukraina rút cục sẽ dẫn đến ‘‘sự suy yếu của Nga và của châu Âu’’, và ‘‘hai bên hưởng lợi chủ yếu từ cục diện này có thể chính là Mỹ và Trung Quốc’’.

Chiến lược bắt cá hai tay của Bắc Kinh giai đoạn quá độ

Chiến lược bắt cá hai tay của Trung Quốc trong cuộc chiến tranh tại Ukraina hiện tại là điểm nổi bật của cục diện quốc tế, đang dẫn đến việc củng cố thế lưỡng cực của thế giới. Bắc Kinh một mặt ủng hộ Matxcơva, nhưng mặt khác cố gắng ‘‘làm sao cho việc ủng hộ Nga ở mức độ chấp nhận được với phương Tây’’, để hai bên không trở thành thù địch. Quan hệ Trung – Nga đa chiều và phức tạp được nhiều chuyên gia tìm cách soi sáng. Chuyên gia về châu Á Alice Ekman, Viện Nghiên cứu An ninh Liên Âu (EUISS), tác giả cuốn ‘‘Dernier vol pour Pékin’’ (éditions de l’Observatoire), vạch rõ việc Trung Quốc siết chặt quan hệ với Nga. Trao đổi mậu dịch Trung - Nga trong năm qua tăng hơn 30%, đạt mức kỷ lục 190 tỉ đô la.

Tuy siết chặt quan hệ kinh tế với Nga, Trung Quốc cũng chú ý giữ một khoảng cách đủ lớn để không tự biến thành địch thủ của phương Tây. Bắc Kinh không hậu thuẫn Matxcơva giống như các nước đồng minh và đối tác ủng hộ Kiev trong cuộc kháng chiến chống xâm lăng Nga. Bắc Kinh không cung cấp cho Matxcơva nhiều vũ khí và trang thiết bị quân sự như mong muốn của Nga.

Nga vùng vẫy tránh rớt xuống vị thế ‘‘chư hầu’’

Theo chuyên gia Agathe Demarais, giám đốc trung tâm phân tích rủi ro kinh tế EUI của tập đoàn truyền thông Anh Quốc The Economist, Trung Quốc ở thế thượng phong trong quan hệ với Nga, Bắc Kinh có thể nhận được những gì mình cần, nhưng Matxcơva thì không. Cái giá phải trả với Nga là, đánh đổi lấy sự đồng thuận ‘’về ý thức hệ’’ với Trung Quốc, Nga bị buộc phải chấp nhận thua thiệt về kinh tế.

Tuy nhiên, thế yếu tương đối của Nga trong quan hệ với Trung Quốc cũng được Matxcơva điều chỉnh với nỗ lực mở rộng phạm vi ảnh hưởng trong các quan hệ kinh tế, chiến lược với Thổ Nhĩ Kỳ, khu vực Trung Đông, Iran, châu Phi, để tránh bị biến thành chư hầu của Trung Quốc ''về mặt kinh tế và chiến lược'', theo ghi nhận của chuyên gia chính trị quốc tế Pierre Razoux.

Xét về nhiều mặt, cuộc chiến xâm lăng Ukraina của Nga đẩy nhanh thế giới đến thế lưỡng cực, với một bên có trung tâm là Mỹ, bên kia là Trung Quốc. Trong xu thế này, vị thế của Liên Âu đang còn là một dấu hỏi lớn. Bài tổng hợp của AFP đặt câu hỏi: ‘‘cuộc chiến này liệu có cho phép Liên Hiệp Châu Âu khẳng định như một tác nhân chủ chốt hay đẩy Liên Âu xuống hàng nhân vật phụ’’, một trợ thủ của Washington. Hiện tại đây là một vấn đề còn để ngỏ.

Vị thế của Liên Âu - câu hỏi để ngỏ

Theo một giới chức cao cấp của Liên Âu, từng tham gia vào các quyết định lớn của Liên Hiệp ngay từ đầu chiến tranh, Liên Hiệp đã chứng tỏ ‘‘khả năng kháng cự, khả năng phản ứng rất nhanh chóng’’, trong việc hậu thuẫn Ukraina về quân sự, tiếp đón người tị nạn, giảm phụ thuộc vào năng lượng Nga… Liên Âu đã đáp ứng được các đòi hỏi của tình thế trong hiện tại, nhưng việc Liên Âu có chuẩn bị cho tương lai của mình và vị trí trên bàn cờ thế giới hay không vẫn là câu hỏi lớn để ngỏ. Chuyên gia Agathe Demarais đặt câu hỏi: liệu Liên Âu sẽ trở thành ‘‘một khối thứ ba’’ hay đi theo Hoa Kỳ ?

Hiện tại Liên Âu dồn lực cùng với nước Mỹ và các đồng minh đối tác khác, ủng hộ mạnh mẽ Ukraina trong cuộc kháng chiến, nhưng rõ ràng quan hệ mật thiết với Mỹ sẽ không thể tiếp tục như với chính quyền Biden hiện nay. Liên Âu buộc phải chuẩn bị cho kịch bản phe cực đoan trong đảng Cộng Hòa có quan điểm nước Mỹ trên hết như kiểu Donald Trump lên nắm quyền, thay đổi lớn có thể sẽ sớm xảy ra trong một hoặc hai nhiệm kỳ tổng thống Mỹ.

Cuộc chiến tại Ukraina - bước đệm cho chiến tranh khốc liệt hơn ở châu Á

Nếu như châu Âu là tâm điểm của xung đột toàn cầu trong thời điểm hiện tại với cuộc chiến tranh tại Ukraina, thế đối đầu chủ yếu của thế giới trong thời gian tới sẽ là khu vực châu Á – Thái Bình Dương. Cuộc chiến tại Ukraina được xem như một bước chuẩn bị cho một cuộc chiến tương lai hứa hẹn sẽ khốc liệt hơn.

Theo tướng James Bierman - tư lệnh các lực lượng Mỹ tại Nhật Bản, trong một phát biểu trên báo Anh Financial Times mới đây, cuộc chiến chống xâm lăng Nga của người Ukraina hiện tại cho phép chuẩn bị cho một cuộc xung đột với Trung Quốc liên quan đến Đài Loan. Tướng Mỹ James Bierman cho biết rõ là ngay từ năm 2014, Mỹ đã chuẩn bị cho xung đột tương lai, huấn luyện quân đội Ukraina, dự trữ các phương tiện…. Và đây là điều Hoa Kỳ đang làm cùng với Nhật Bản, Philippines hay các đồng minh, đối tác khác.

Tóm lại cuộc kháng chiến chống xâm lược Nga tại Ukraina được Hoa Kỳ và các đồng minh coi như một bước đệm quan trọng để chuẩn bị cho cuộc đối đầu với Trung Quốc tại khu vực châu Á – Thái Bình Dương, với tâm điểm là Đài Loan, hòn đảo mà Bắc Kinh khẳng định nếu cần sẽ dùng sức mạnh để ‘‘thu hồi’’.

Khởi đầu cho ‘‘sự cáo chung của thị trường toàn cầu’’?

Bên cạnh phương diện quân sự, các trừng phạt kinh tế quyết liệt của phương Tây chống Nga – do cuộc xâm lăng Ukraina – cũng đang làm định hình một tình thế quốc tế hoàn toàn khác trước. Lãnh đạo tập đoàn năng lượng Pháp Total Energies Patrick Pouyanné nói đến ‘‘sự cáo chung của thị trường toàn cầu’’. Việc khối G7 áp giá trần đối với dầu mỏ để siết chặt trừng phạt Nga là một trong những biện pháp không thể có trước đó đối với nền kinh tế thị trường toàn cầu hóa dựa trên luật pháp quốc tế.

Nhiều chuyên gia đặt câu hỏi : phải chăng tiến trình toàn cầu hóa đã đem lại sự thịnh vượng cho thế giới từ hàng chục năm qua sắp cáo chung ? Theo chuyên gia Agathe Demarais, xu thế thị trường toàn cầu bị ‘‘xé nhỏ’’ vốn đã bắt đầu trước chiến tranh Ukraina, nhưng đại dịch Covid và cuộc chiến tại Ukraina đã làm ‘‘tăng tốc’’ xu thế này.

Nghèo đói gia tăng – hậu quả địa chính trị khó lường

Hậu quả trực tiếp của chiến tranh Ukraina là giá cả thực phẩm, năng lượng để sưởi, để có ánh sáng, các nhu cầu căn bản của xã hội con người, tăng vọt. Và tác động của thực trạng này đến các khối nước khác nhau là rất khác biệt. Khó khăn thêm chồng chất với khối các nước nghèo. Đây cũng là một hệ quả lớn và khó lường khác về địa chính trị của cuộc chiến tranh tại Ukraina. Theo một nghiên cứu của Quỹ Friedrich Ebert (Đức), các phong trào phản kháng liên quan đến ‘‘các dịch vụ thiết yếu và nhu yếu phẩm’’ đang trỗi dậy chưa từng có ở nhiều nơi trong năm 2022 vừa qua.