Người dân Jamaica kêu gọi Anh bồi thường cho các tội ác của chế độ nô lệ ở nước này qua cuộc biểu tình bên ngoài lối vào của Cao ủy Anh trong chuyến thăm của Công tước và Nữ công tước xứ Cambridge ở Kingston, Jamaica vào ngày 22-3-2022. Ảnh: AFP
Tác giả: Simmone Shah
Cù Tuấn, biên dịch
Lễ đăng quang ngày 6 tháng 5 của Vua Charles III sẽ là khoảnh khắc ăn mừng của hoàng gia Anh. Nhưng đối với nhiều quốc gia trong số 14 quốc gia thuộc Khối Thịnh vượng chung vẫn gắn liền với chế độ quân chủ Anh, đây có thể là thời điểm mà những lời kêu gọi từ bỏ chế độ quân chủ lại trỗi dậy, sau cái chết của Nữ hoàng nổi tiếng Elizabeth II.
Matthew Smith, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Di sản của Chế độ nô lệ Anh tại Đại học College London, cho biết: “Nữ hoàng đã duy trì rất tốt sự gắn bó của các nước với Khối thịnh vượng chung và chế độ quân chủ trong nhiều thế hệ sau khi độc lập. Giờ thì… chúng ta có Vua Charles III, đó là một mối quan hệ rất khác”.
Không ở đâu điều đó đúng hơn ở Caribe, nơi lịch sử thuộc địa và chế độ nô lệ của Anh đang dẫn đến việc tách ra khỏi Khối thịnh vượng chung hiện đại, mà một số người tin là một hình thức của chủ nghĩa thực dân mới. Vào năm 2021, Barbados trở thành quốc gia đầu tiên chuyển sang chế độ cộng hòa kể từ khi Mauritius làm việc này vào năm 1992. Các quan chức ở ít nhất sáu quốc gia Caribe khác đã báo hiệu rằng họ có ý định loại bỏ vua nước Anh ra khỏi vị trí lãnh đạo hình thức của nước họ. Đây là những quốc gia có thể sẽ làm việc này trong tương lai.
1. Áp lực “đi một mình”
Hơn một chục quốc gia là một phần của Khối Thịnh vượng chung, bao gồm Canada, Úc, Papua New Guinea, Jamaica và New Zealand, mặc dù vai trò của chế độ quân chủ ở các quốc gia này chủ yếu mang tính biểu tượng. Hơn 40 quốc gia khác là một phần của Khối thịnh vượng chung, nhiều quốc gia trong số đó không chính thức công nhận Hoàng gia Anh.
Khối Thịnh vượng chung của Anh hình thành sau Thế chiến thứ hai, khi các lãnh thổ cũ của Đế quốc Anh tìm cách giành độc lập. Sự kết nối với Anh cho phép các quốc gia được tự quản, trong khi vẫn duy trì khả năng tiếp cận các nguồn lực như học bổng và thương mại ưu đãi với Anh.
Khi đế chế Anh tan rã, nó đặt ra những thách thức mới cho các quốc gia thuộc địa đã trở nên phụ thuộc vào Anh để tiếp tục có được nhiều nguồn tài nguyên khác nhau. Liên minh Khối thịnh vượng chung đã hỗ trợ cho các quốc gia vẫn điều hướng nền độc lập mới của họ, cùng với sự hợp tác về các mục tiêu quốc tế. Smith nói: “Trở thành một phần của Khối thịnh vượng chung có thể giảm bớt áp lực phải đi một mình với tư cách là một quốc gia độc lập”.
Matthew nói, đây là một lợi thế đối với nhiều quốc gia Caribe, những quốc gia đang ở giai đoạn đầu phát triển khi Khối Thịnh vượng chung hình thành, và hầu như họ không được biết đến trên trường quốc tế. “Khi họ trở nên quyết đoán hơn rất nhiều và có sự hiện diện quốc tế với tư cách không chỉ là một phần phụ của Đế chế Anh, có ý kiến cho rằng đã đến lúc họ nên tách ra”.
Hơn nữa, một số người tin rằng Khối Thịnh vượng chung về cơ bản là một hình thức của chủ nghĩa thực dân mới, một sự tiếp nối hiện đại của “các sứ mệnh văn minh hóa” trong đó các lực lượng phương Tây nỗ lực đồng hóa các nền văn hóa bản địa thành hình ảnh của riêng họ.
Phù hiệu Hoàng gia Anh được sử dụng trên khắp Khối thịnh vượng chung sử dụng biểu tượng phân biệt chủng tộc và cơ hội giáo dục ở Anh được quảng bá tốt hơn những cơ hội có sẵn tại địa phương. Jahlani Niaah, giảng viên tại Viện Nghiên cứu Caribe tại Đại học West Indies, giải thích: “Nó tiếp tục là một kiểu tiếp cận diệt chủng nhất định đối với nền tri thức bản địa”.
Niaah nói: “Đó là một trong những nền tảng còn sót lại của quá khứ thuộc địa tiếp tục diễn trò hề về một ‘sứ mệnh văn minh’, rằng một thể chế hậu thuộc địa đương nhiên là tốt cho sự hợp tác chính trị và lợi ích văn hóa”.
Niaah nói rằng nhiều lợi ích mà Khối thịnh vượng chung hứa hẹn ban đầu đã không thành hiện thực. “Chúng tôi đang dựa vào những thỏa thuận đó để mang lại cho chúng tôi sự chuyển đổi chính trị xã hội nghiêm túc, nhưng chúng chỉ khiến chúng tôi mất cân đối hơn về tài chính.”
Các thành viên của chính phủ Úc và New Zealand đều ám chỉ về việc chuyển đổi các quốc gia này thành các nước cộng hòa trong tương lai gần. Sau cái chết của Nữ hoàng Elizabeth II, Adam Bandt, một thành viên của Đảng Xanh của Australia, đã chia sẻ lời chia buồn của mình trên Twitter, cùng với lời kêu gọi Australia “hãy tiến lên” thoát khỏi chế độ quân chủ.
Ông nói: “Chúng ta cần [a] Hiệp ước với những người thuộc các Quốc gia thứ nhất và chúng ta cần trở thành một nước Cộng hòa. Cựu Thủ tướng New Zealand Jacinda Arden trước đây đã nói rằng bà mong đợi một quá trình chuyển đổi sẽ xảy ra “trong cuộc đời của [bà]”.
2. Di sản của chế độ nô lệ ở Caribe
Những lời kêu gọi thay đổi là lớn nhất ở vùng Caribe, nơi di sản của chế độ quân chủ bị dính chặt một cách sâu sắc với chế độ nô lệ. Smith nói: “Tình cảm chống chế độ quân chủ đã phát triển cùng với các phong trào đòi công bằng chủng tộc”.
Smith nói: “Trong thời kỳ chủ nghĩa đế quốc, chủ nghĩa thực dân và chế độ nô lệ, các yếu tố di sản của người châu Phi ở vùng Caribê đã bị cấu trúc đế quốc thống trị hủy hoại đáng kể. Bây giờ chúng ta đang ở thời điểm mà hậu quả và động cơ của điều đó—lợi nhuận và sự bóc lột con người—được biết đến và hiểu rõ hơn nhiều. Và điều đó đưa toàn bộ mối quan hệ đó trở nên tập trung hơn và được tìm hiểu kỹ hơn”.
Những lời kêu gọi thay đổi ngày càng tăng xác nhận điều này. Mùa xuân năm ngoái, Công tước và Nữ công tước xứ Cambridge trong chuyến thăm vùng Caribe đã phải đối mặt với các cuộc biểu tình ở khắp nơi.
Lễ đính hôn lớn đầu tiên của cặp đôi Công tước này ở Belize đã bị hủy bỏ trước khi họ đến, sau khi những người dân địa phương tổ chức biểu tình phản đối chuyến thăm của họ. Một ủy ban chính phủ ở Bahamas đã kêu gọi hoàng gia Anh phải đưa ra “lời xin lỗi đầy đủ và chính thức về tội ác chống lại loài người của họ”. Những bức ảnh từ chuyến đi—cho thấy cặp đôi bắt tay với những đứa trẻ Jamaica qua hàng rào dây thép và nhìn vào đám đông từ một chiếc Land Rover trong một cuộc diễu hành quân sự—được nhiều người coi là sự gợi nhớ lại chủ nghĩa thực dân.
Trong cuộc gặp với Công tước và Nữ công tước, Thủ tướng Jamaica đã thông báo với họ rằng đất nước Jamaica sẽ “tiến lên”, thoát khỏi chế độ quân chủ. Niaah nói: “Chuyến thăm đã kích thích một cuộc thảo luận về mức độ ràng buộc giữa Jamaica với Vương quốc Anh. Nó cung cấp thước đo hoàn hảo để kiểm tra tâm trạng của khu vực này”.
Quá trình chuyển đổi là khác nhau tùy theo quốc gia. Cả Úc và quốc gia Caribe St. Vincent và Grenadines lần lượt tổ chức các cuộc trưng cầu dân ý về việc trở thành các nước cộng hòa vào năm 1999 và 2009, nhưng đều thất bại.
Nhiều khả năng Jamaica có vẻ sẽ theo sau Barbados để trở thành một nước cộng hòa. Động thái này sẽ tạo thêm động lực quan trọng cho vùng Caribe, vì Jamaica từng là một trong những thuộc địa lớn nhất của Anh trong khu vực.
Niaah nói rằng rõ ràng mối quan hệ này không có lợi cho cả hai bên, mô tả cách thức một số thỏa thuận thương mại nhất định đã khiến đường Jamaica ở Vương quốc Anh có giá còn rẻ hơn so với giá đường này ở chính Jamaica.
“Sự vô lý kiểu này cho thấy các quy tắc [kinh doanh] dường như chỉ có lợi cho một bên”.
