Washington post
Tác giả: Catherine Belton
Cù Tuấn, biên dịch
Khi tin tức lần đầu tiên xuất hiện vào tháng trước, rằng Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky đang chuẩn bị sa thải chỉ huy quân sự hàng đầu của mình là Tướng Valery Zaluzhny, các quan chức ở Matxcơva có vẻ rất vui mừng. Các tài liệu cho thấy, họ đã cố gắng tạo ra sự chia rẽ như vậy trong nhiều tháng liền.
Theo tài liệu bị rò rỉ từ nội bộ Điện Kremlin, “chúng ta cần tăng cường xung đột giữa Zaluzhny và Zelensky, theo hướng ‘để Zelensky có ý định sa thải Zaluzhny’.“
Chính quyền của Tổng thống Nga Vladimir Putin đã ra lệnh cho một nhóm các nhà chiến lược chính trị Nga sử dụng mạng xã hội và các bài báo giả mạo để thúc đẩy chủ đề rằng Zelensky “đang cuồng loạn và yếu đuối … Ông ta sợ mình bị gạt sang một bên nên mới loại bỏ những người gây nguy hiểm [có thể đe dọa vị thế của ông ta].”
Theo một kho tài liệu của Điện Kremlin, chỉ thị này đã dẫn đến hàng nghìn bài đăng trên mạng xã hội và hàng trăm bài báo bịa đặt, được tạo ra bởi các trang tin chuyên troll và lưu hành ở Ukraine, cũng như khắp châu Âu, nhằm cố gắng khai thác những tin đồn về căng thẳng khi đó giữa hai nhà lãnh đạo Ukraine.
Tài liệu này được một cơ quan tình báo châu Âu thu được và được The Washington Post xem xét. Các tài liệu này, bao gồm hơn 100 văn bản, đã được chia sẻ với tòa soạn báo này để lần đầu tiên vạch trần quy mô tuyên truyền của Điện Kremlin nhắm vào Zelensky với mục đích chia rẽ và gây bất ổn cho xã hội Ukraine – những nỗ lực mà Matxcơva gọi là “hoạt động tâm lý thông tin”.
Tuy nhiên, theo các cuộc thăm dò dư luận, xã hội Ukraine cho đến nay vẫn đoàn kết một cách đáng kể kể từ cuộc xâm lược của Nga, và các quan chức ở Matxcơva, theo các tài liệu cho thấy, đôi khi bày tỏ sự thất vọng trước việc họ không thể làm suy yếu Zelensky và gây chia rẽ. Một trong số các quan chức Nga đã phàn nàn trong một cuộc trao đổi rằng tổng thống Ukraine giống Brad Pitt, một ngôi sao toàn cầu với hình ảnh không thể bị hoen ố.
Nhưng với việc Tướng Zaluzhny hiện đã ra đi, tiền tuyến bị đóng băng và sự hỗ trợ tài chính và quân sự tiếp theo từ Mỹ không chắc chắn, một số người ở Kyiv lo ngại rằng, những nỗ lực tuyên truyền bí mật của Nga có thể bắt đầu làm xói mòn sự gắn kết và tinh thần dân tộc.
“Thời điểm khó khăn nhất đang ở phía trước”, một quan chức an ninh cấp cao của châu Âu, giống như những người khác, nói với điều kiện giấu tên để thảo luận về các vấn đề nhạy cảm. “Nga đã sống sót và họ đang chuẩn bị một chiến dịch mới bao gồm ba hướng chính: Thứ nhất, gây áp lực lên tiền tuyến; thứ hai, các cuộc tấn công vào cơ sở hạ tầng của Ukraine; và thứ ba, chiến dịch gây bất ổn này”.
Bốn mục tiêu chính của Matxcơva
Các tài liệu cho thấy, vào tháng 1 năm 2023, phó chánh văn phòng thứ nhất của Điện Kremlin, Sergei Kiriyenko, đã giao nhiệm vụ cho một nhóm quan chức và chiến lược gia chính trị thiết lập sự hiện diện trên mạng xã hội Ukraine để phát tán các thông tin sai lệch.
Nỗ lực này được xây dựng dựa trên một dự án trước đó mà Kiriyenko, một trợ lý lâu năm của Tổng thống Putin, đang thực hiện nhằm lật đổ sự hỗ trợ của phương Tây dành cho Ukraine, bao gồm cả ở Pháp và Đức, báo cáo trước đây của Washington Post cho thấy. Các tài liệu cho thấy nhóm tuyên truyền châu Âu được giám sát bởi một trong những cấp phó của Kiriyenko, Tatyana Matveeva, người đứng đầu bộ phận phát triển công nghệ thông tin và truyền thông của Điện Kremlin.
Vào cuối năm 2022, sau khi Ukraine đẩy lùi quân Nga ở khu vực Kharkiv và Kherson và các quan chức ở Kyiv bắt đầu nói về một cuộc phản công lớn vào mùa xuân ở phía đông và phía nam, Kiriyenko thành lập một đội thứ hai tập trung vào việc gây bất ổn cho chính Ukraine, theo các tài liệu. Nỗ lực đó được một trong những cấp phó thân cận nhất của Kiriyenko, Alexander Kharichev, một quan chức được một số giới ở Matxcơva biết đến với cái tên “người dàn xếp” hoặc “người xử lý bầu cử” vì ông ta bảo đảm rằng các cuộc bầu cử trong nước diễn ra theo cách của Điện Kremlin, thực hiện.
Các tài liệu trên cho thấy, tại cuộc họp ngày 16 tháng 1 năm 2023, Kiriyenko đã đặt ra bốn mục tiêu chính cho đội nhóm tuyên truyền thông tin về Ukraine: Làm mất uy tín của giới lãnh đạo quân sự và chính trị của Kyiv, chia rẽ giới tinh hoa Ukraine, làm mất tinh thần của quân đội Ukraine và làm mất phương hướng của người dân Ukraine.
Thành công của nhóm này được đo lường theo các chỉ số chính: Họ phải “hạ thấp xếp hạng của các nhân sự chủ chốt trong văn phòng của Zelensky, chính phủ Ukraine và chỉ huy các lực lượng vũ trang Ukraine” và tăng cường niềm tin của người dân Ukraine rằng, giới tinh hoa của đất nước chỉ làm việc cho chính mình. “Sự gia tăng số lượng các vụ sa thải chính phủ và xung đột công cộng” cũng sẽ là một dấu hiệu của sự thành công. Các tài liệu nêu rõ, để làm tăng thêm nỗi sợ hãi và lo lắng, những tổn thất trong chiến tranh của Ukraine cần phải bị phóng đại.
Người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov, Kharichev và Matveeva đã không trả lời các yêu cầu bình luận chi tiết về nội dung của tài liệu trên.
Các tài liệu cho thấy, rằng tiến trình công việc đã được theo dõi tại các cuộc họp gần như hàng tuần ở Điện Kremlin, nơi các chiến lược gia trình bày trên bảng điều khiển giới thiệu các bài đăng được đọc nhiều nhất mà họ đã đăng trên mạng xã hội Ukraine và kiểm đếm tổng thể phân bổ bài viết của họ. Các chiến lược gia này cũng tiến hành các cuộc thăm dò ý kiến hàng tuần về mức độ tin tưởng vào Zelensky và lãnh đạo quân sự của Ukraine.
Trong số tài liệu mà họ nêu bật có một bài đăng bịa đặt trên Facebook tuyên bố rằng gia đình của một liệt sĩ không nhận được bất kỳ sự trợ giúp nào từ nhà nước Ukraine, bài đăng này đã thu hút hơn 2 triệu lượt xem, theo một trong những bài thuyết trình trên bảng điều khiển. Theo một người khác, bài đăng hàng đầu nhằm mục đích làm mất phương hướng của người dân là một video giả mạo trên Telegram tuyên bố rằng, mục đích chiến tranh chính của chính quyền ở Kyiv là “chiến đấu đến người Ukraine cuối cùng”.
Bắt đầu từ con số 0
Theo một trong những bài thuyết trình trên bảng điều khiển, đến đầu tháng 3, hàng chục kẻ chuyên troll được thuê đã gửi hơn 1.300 tin nhắn và 37.000 bình luận trên mạng xã hội Ukraina mỗi tuần. Hồ sơ cho thấy, nhân viên tại các trang trại chuyên troll kiếm được 60.000 rúp mỗi tháng, tương đương 660 USD, khi viết 100 bình luận mỗi ngày.
Hầu hết các báo cáo của các chiến lược gia gửi cho các bậc thầy chính trị của họ đều tập trung vào khối lượng nội dung được tạo ra và tổng số lượt xem, nhưng trong 5 tháng đầu tiên, họ đưa ra rất ít bằng chứng cho thấy nỗ lực này có bất kỳ tác động nào đến người Ukraine. Các cuộc thăm dò do Điện Kremlin tiến hành cho thấy niềm tin vào Zelensky vẫn luôn ở mức cao, với 68 đến 73,3% người Ukraine tin tưởng tổng thống từ tháng 2 đến tháng 6.
Tuy nhiên, đến tháng 8, các cuộc thăm dò ở Điện Kremlin cho thấy thước đo này giảm xuống còn 65,4%. Không thể đánh giá tính chính xác của những cuộc thăm dò này và cũng không rõ người Nga tiến hành thăm dò như thế nào ở Ukraine.
Một cuộc thăm dò của Trung tâm Razumkov có trụ sở tại Kyiv vào tháng 7 cho thấy niềm tin vào Zelensky ở mức 81%. Cuộc thăm dò gần đây nhất do trung tâm công bố vào ngày 8/2 cho thấy niềm tin vào Zelensky đã giảm xuống còn 69%.
Các chiến lược gia đã nhận thức được sự khó khăn trong nhiệm vụ của họ. “Tại thời điểm hiện tại, chúng ta gần như phải thâm nhập vào bối cảnh truyền thông của Ukraine từ con số 0”, một báo cáo hồi tháng 4 cho biết. “Phần thông tin thân Nga đã bị thanh lọc hoàn toàn khỏi các phương tiện truyền thông đại chúng và mạng xã hội”.
Các chiến lược gia khuyên nên phát triển “mạng lưới các kênh Telegram kết hợp với Twitter và Facebook/Instagram” như một cách hiệu quả nhất để thâm nhập không gian truyền thông của Ukraine, đồng thời lưu ý rằng lượng khán giả Telegram ở Ukraine đã tăng 600% so với năm trước. Sau cuộc xâm lược, chính phủ của Zelensky đã tạo ra một nguồn tin tức truyền hình duy nhất, nhưng người Ukraine đã rời xa chương trình này, nói rằng các cuộc đấu tranh quân sự của Ukraine không được đưa tin hoặc thảo luận đầy đủ.
“Telegram đã trở thành nguồn tin tức quan trọng nhất, thậm chí còn quan trọng hơn cả các phương tiện truyền thông chính thống”, quan chức an ninh cấp cao châu Âu cho biết. “Không thể chặn được nó”.
Các chiến lược gia Matxcơva nhấn mạnh cần tránh tuyên truyền thân Nga trắng trợn để tạo dựng niềm tin với khán giả. “Rõ ràng là chúng ta không thể bay với nguồn tài nguyên cũ của mình,” một trong những chiến lược gia đã viết vào ngày 5 tháng 4 sau cuộc họp ở Điện Kremlin.
Vào tuần đầu tiên của tháng 5, một bài đăng mà các chiến lược gia của Điện Kremlin đăng trên Facebook nói rằng “Valery Zaluzhny có thể trở thành tổng thống tiếp theo của Ukraine” đã thu hút được 4,3 triệu lượt xem, một trong những bài thuyết trình cho thấy. Điện Kremlin sau đó đã ra lệnh tạo các bài đăng tương tự hoặc “thực tế bổ sung” – một thuật ngữ được các quan chức Nga sử dụng cho tin giả – bao gồm các báo cáo rằng các nhà lãnh đạo phương Tây đang tìm kiếm người thay thế Zelensky và Zaluzhny có ý định ngăn chặn cuộc phản công.
Meta, công ty mẹ của Facebook, cho biết trong một tuyên bố đề cập đến các bài đăng của Nga về Zaluzhny và cáo buộc thiếu viện trợ nhà nước cho người lính tử trận rằng họ đã “theo dõi và chặn các tài khoản, Trang và trang web do chiến dịch này điều hành” kể từ năm 2022 , “bao gồm cả hai trang này đã nhanh chóng bị nhóm bảo mật của chúng tôi phát hiện và vô hiệu hóa”.
Không nản lòng, các chiến lược gia Nga đã đăng rất nhiều bài báo ở Ukraine thông qua mạng xã hội, trong đó có một bài hồi tháng 5 có tiêu đề “Zelensky đang giữ vững ngai vàng. Ở Ukraine nền dân chủ đang bị thanh lý”, theo các tài liệu cho thấy. Một trang khác vào tháng 6 đã tìm cách củng cố điều mà họ tuyên bố là sự biến mất kéo dài của Zaluzhny trước công chúng, với việc các blogger được hướng dẫn đăng bình luận tuyên bố: “Đây là lý do tại sao Zaluzhny biến mất: Bởi vì ông ta có thể và lẽ ra phải thế chỗ Zelensky”.
Tái chế thông tin sai lệch
Các chiến lược gia cũng tìm cách khai thác chiến dịch của Kiriyenko ở Tây Âu bằng cách tái sử dụng thông tin sai lệch của nó để sử dụng ở Ukraine. Các chiến thuật trong chiến dịch ở châu Âu bao gồm nhân bản và chiếm đoạt các trang web của chính phủ và truyền thông, chẳng hạn như các trang của Le Monde và Bộ Ngoại giao Pháp, sau đó đăng nội dung giả mạo trên đó nhằm bôi nhọ chính phủ Ukraine, trong một hoạt động được các quan chức Liên minh châu Âu mệnh danh là Doppelgänger. Họ cũng tạo tài khoản giả trên X hoặc Twitter cho những nhân vật nổi tiếng, trong đó có Ngoại trưởng Đức Annalena Baerbock. Các chiến lược gia Nga đã tìm cách đăng các câu chuyện hoặc bài đăng từ các trang web hoặc tài khoản đó trên mạng xã hội Ukraine dưới dạng báo cáo hoặc bình luận chân thực từ các nước châu Âu.
Sau khi tài khoản Baerbock giả mạo tuyên bố vào tháng 9 rằng “cuộc chiến ở Ukraine sẽ kết thúc sau 3 tháng nữa”, chính quyền Đức đã mở một cuộc điều tra và phát hiện hơn 50.000 tài khoản người dùng giả mạo phối hợp tuyên truyền thân Nga, bao gồm cả những tài khoản đăng lại dòng tweet trên. Các quan chức tin rằng các tài khoản giả mạo là một phần mở rộng của chiến dịch Doppelgänger, theo Der Spiegel đưa tin.
Điệp vụ Doppelgänger lần đầu tiên bị Meta vạch trần vào tháng 9 năm 2022, sau đó là chính quyền Pháp vào mùa hè năm ngoái và gắn liền với trang Tin tức gần đây đáng tin cậy, một trang web tin tức giả mạo có nguồn gốc từ hai công ty Nga, Cơ quan thiết kế xã hội và Công nghệ quốc gia Structura. Các tài liệu của Điện Kremlin cho thấy những người đứng đầu Cơ quan Thiết kế Xã hội và Cấu trúc – Ilya Gambashidze và Nikolai Tupikin – đã làm việc trực tiếp với Kiriyenko và một quan chức khác của Điện Kremlin, Sofiya Zakharova, là người điều phối các nỗ lực ở Châu Âu và Ukraine. “Zakharova là bộ não của nhóm”, một quan chức an ninh châu Âu nói.
EU đã áp đặt các biện pháp trừng phạt vào tháng 7 đối với Gambashidze, Cơ quan Thiết kế Xã hội và Công nghệ Quốc gia Structura vì vai trò của họ trong việc tạo ra các trang web và tài khoản mạng xã hội giả mạo “chiếm đoạt danh tính của các cơ quan truyền thông quốc gia và các trang web của chính phủ” như một phần của “chiến dịch kết hợp” của Nga chống lại EU và các nước thành viên.” Gambashidze và Tupikin đã bị Bộ Ngoại giao Mỹ nêu tên vào tháng 11 vì vai trò của họ trong nỗ lực của Điện Kremlin nhằm truyền bá thông tin sai lệch ở Mỹ Latinh
Zakharova, Gambashidze và Tupikin đã không trả lời các yêu cầu bình luận chi tiết về nội dung của tài liệu này.
Gambashidze, Tupikin và các đồng nghiệp của họ đã đề xuất những câu chuyện mà họ hy vọng sẽ phá hủy hình ảnh của Zelensky ở phương Tây với tư cách là “người hùng của một quốc gia nhỏ chống lại cái ác quy mô toàn cầu”, một trong những tài liệu được gửi vào tháng Tư cho thấy. Họ đề nghị miêu tả Zelensky như một diễn viên chỉ có khả năng làm theo kịch bản do Mỹ và NATO viết cho ông, và những người ủng hộ phương Tây đã chán ngấy Zelensky. Họ đề xuất phân phối các tài liệu giả của chính phủ Ukraine để làm bằng chứng cho các kế hoạch mua sắm quân sự tham nhũng và cho rằng Zelensky và gia đình ông có tài khoản ngân hàng phương Tây, theo các tài liệu cho thấy.
Kho tài liệu này cho thấy kế hoạch thông tin giả trên đã dẫn đến hàng trăm bài báo và hàng nghìn bài đăng trên mạng xã hội được dịch sang tiếng Pháp, tiếng Đức và tiếng Anh nhằm vào Zelensky.
Một bài báo dành cho khán giả Pháp có tiêu đề: “Người chỉ huy đã chán các buổi hòa nhạc của Zelensky: hành động của Mỹ ở Ukraine khiến người ta tin rằng Washington sẽ sớm có ý định loại bỏ Zelensky mà không cần thảo luận điều này với Paris”.
Trên cơ sở bài báo này, một trong những chiến lược gia đã ra lệnh cho một nhân viên trang trại chuyên troll chuẩn bị các bài đăng trên mạng xã hội bằng tiếng Pháp với nội dung: “Washington sẽ thay thế Zelensky bằng một tổng thống có năng lực hơn. Và Pháp sẽ phải âm thầm tiếp tục trang bị vũ khí và tài trợ cho Ukraine”.
Một bài báo khác mô tả cách Zelensky đã thúc đẩy các lực lượng Ukraine bảo vệ Bakhmut chống lại mong muốn của Zaluzhny, dẫn đến cái chết của 250.000 quân Ukraine, một con số người chết bị phóng đại quá mức trong một trận chiến tàn khốc giành thành phố này. Các nhân viên của trang trại troll được yêu cầu viết những bình luận như “Tại sao các tướng Ukraine lại ghét Zelensky? Dùng máu của các chiến binh để tự quảng bá chăng?” và “Hạ bệ Tổng thống đang kiệt sức? Ở Ukraine, một âm mưu của các tướng lĩnh đang hình thành”.
Các quan chức an ninh châu Âu cho biết, một trong những mục tiêu của các chiến lược gia này là đảm bảo rằng các chủ đề được đưa ra trên mạng xã hội châu Âu sẽ được lọc trở lại Ukraine, thông qua các bài đăng lại và khuếch đại, hoặc bằng cách được các chính trị gia Ukraine muốn nâng cao hồ sơ của họ bằng các bài đăng khiêu khích.
“Họ tìm kiếm những điểm yếu… Họ sử dụng những gì họ tự tạo ra và bất cứ thứ gì nằm dưới chân họ”, một quan chức an ninh châu Âu thứ hai cho biết. “Mọi thứ đều nhằm mục đích làm mất tinh thần của người Ukraine”.
Các chiến lược gia Nga cũng đưa ra bảng giá để đưa ra những bình luận thân Nga trên các phương tiện truyền thông nổi tiếng của phương Tây và trả tiền cho những “người có ảnh hưởng” trên mạng xã hội ở Mỹ và Châu Âu “sẵn sàng làm việc với các khách hàng Nga”. Các tài liệu cho biết người Nga sẵn sàng trả tới 39.000 USD cho việc đăng tải những bình luận thân Nga trên các phương tiện truyền thông lớn ở phương Tây.
“Trên thực tế ở khắp mọi nơi, đây sẽ là những người phụ trách chuyên mục, các nhà lãnh đạo dư luận, các cựu nhà ngoại giao, quan chức, giáo sư, v.v,” một ghi chú đính kèm bảng giá nêu rõ. Các tài liệu này không nói rõ liệu Điện Kremlin có thể đưa tài liệu vào các ấn phẩm phương Tây hay có ai được trả tiền hay không.
Nhưng các chiến lược gia chính trị của Điện Kremlin đã không ngần ngại bỏ tiền túi của mình trong quá trình này: “Tôi đã tự chi thêm 20%”, một trong số các chiến lược gia này đã tâm sự với một đồng nghiệp.
Khi mùa đông tràn tới Kyiv, một số video deepfake đã miêu tả Zaluzhny gọi Zelensky là kẻ thù của nhân dân và những lời kêu gọi đảo chính bắt đầu xuất hiện. Các video này nhanh chóng bị tố cáo là giả mạo và không có bất kỳ tác động thực sự nào tới chính trị Ukraine. Tuy nhiên, một quan chức an ninh cấp cao của châu Âu cho biết ông lo ngại Điện Kremlin chỉ đang thử nghiệm nền tảng cho các hoạt động tạo video deepfake trong tương lai.
“Các hoạt động này rất tốn tiền, nhưng nó có thể rất hiệu quả,” ông nói. “Vào thời điểm thích hợp, nó có thể được sử dụng”./.
